Wolności obywatelskie

· Organizowany z inicjatywy Rafała Trzaskowskiego Campus Polska Przyszłości 2024 stał się jednym z najważniejszych wydarzeń politycznych w polskim życiu publicznym.

· Partnerami wydarzenia byli m.in. założona przez Georga Sorosa Open Society Foundations, a także Bloomberg Philanthropies i stanowiąca przybudówkę niemieckiej CDU Fundacja Konrada Adenauera (Konrad-Adenauer-Stiftung).

· W trakcie Campusu promowali się nie tylko politycy Koalicji Obywatelskiej, ale również przedstawiciele lewicowo-liberalnych elit oraz zaprzyjaźnionych z nimi podmiotów gospodarczych (jak znana sieć franczyzowa sklepów osiedlowych czy restauracji z jedzeniem typu fast-food).

· Co jednak najbardziej interesujące – podczas odbywających się debat można było zaobserwować jak najbardziej realną wymianę myśli i poglądów. A te bywają niezwykle intrygujące.

„Kara musi dawać nadzieję”

Spośród licznych wypowiedzi i zdarzeń, które z pewnością zasługują na odrębny komentarz, uwagę chciałbym poświęcić słowom Wiceminister Sprawiedliwości Marii Ejchart, które padły w odpowiedzi na pytanie jednego z uczestników spotkania. Ejchart wskazała mianowicie, że „możliwość wymierzenia kary bezwzględnego dożywocia to kara niehumanitarna, która nie powinna w żadnym cywilizowanym kraju funkcjonować. Kara musi dawać nadzieję, wypowiedziały się wszystkie możliwe europejskie sądy na ten temat, nadzieja musi być motywacją”.

Wiceminister rządu Donalda Tuska odniosła się w ten sposób do art. 77 § 4 Kodeksu karnego, który stanowi, że wymierzając karę dożywotniego pozbawienia wolności, sąd może orzec zakaz warunkowego zwolnienia sprawcy, jeżeli charakter i okoliczności czynu oraz właściwości osobiste sprawcy wskazują, iż jego pozostawanie na wolności spowoduje trwałe niebezpieczeństwo dla życia, zdrowia, wolności (w tym seksualnej) innych osób. Przepis należał do niezwykle kontrowersyjnych i od początku spotykał się z atakami ze strony części środowisk prawniczych, a także Rzecznika Praw Obywatelskich Marcina Wiącka. Zarzucano mu m.in. sprzeczność z art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, który zakazuje tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania. Zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, bezwzględne dożywotnie pozbawienie wolności bez możliwości ubiegania się o przedterminowe zwolnienie, a nawet z taką możliwością, ale po okresie dłuższym niż 25 lat, stanowi właśnie naruszenie art. 3 EKPCz.

Nie wchodząc w szczegółową debatę na temat art. 77 § 4 Kodeksu karnego i zasadności jego obowiązywania – to ma zresztą (w myśl zapowiedź minister Ejchart) wkrótce się zakończyć, ponieważ przepis ten ma zostać uchylony – chciałbym odnieść się do twierdzenia, zgodnie z którym „kara musi dawać nadzieję”, a sama nadzieja „musi być motywacją”.

Kara w dobie kulturowego pęknięcia

Oczywiście słowa Wiceminister Sprawiedliwości wynikają z postoświeceniowego antropologicznego optymizmu, który leży u podstaw współczesnej filozofii karania sprawców przestępstw. W myśl niego, nawet najgorszy zbrodniarz i zwyrodnialec – seryjny morderca, pedofil, nałogowy gwałciciel – może, zapewne motywowany nadzieją, zmienić się i swoje nawyki, odrzucić zbrodnię i powrócić do normalnego funkcjonowania w społeczeństwie. Współcześnie zatem dominuje resocjalizacyjno-terapeutyczna wizja kary kryminalnej (zob. F. Ciepły, Chrześcijańska koncepcja kary kryminalnej a współczesne poglądy na karę, Lublin 2010, s. 221 i n.). Koncentrujemy się zatem w pierwszym rzędzie na sprawcy czynu – na tym, by poprzez zastosowanie właściwych środków oddziaływania edukacyjno-terapeutycznego umożliwić jego normalne funkcjonowanie w społeczeństwie jako praworządnego obywatela. Ma on się zatem poprawić, co w dalszej perspektywie przełoży się na wzmocnienie bezpieczeństwa jego otoczenia, a zatem pozwoli zrealizować cel kary określany jako prewencja indywidualna.

Przypomnijmy, że ten sam cel – oczywiście zupełnie odmiennymi sposobami – osiągano także w drodze eliminacji sprawcy przestępstwa, tj. wymierzenia mu kary śmierci. W tej radykalnej opozycji, między osiągnięciem tego samego celu poprzez eliminację sprawcy i jego naprawę, dostrzegamy, że dla analizy podjętego przez nas problemu odwołanie do funkcji i celu kary jest niewystarczające. Wykorzystać można natomiast szerszego pojęcie, które stworzone zostało przez polskiego penologa żyjącego na przełomie XIX oraz XX stulecia, Bronisława Wróblewskiego (1888-1941). To właśnie Wróblewski sformułował pojęcie racjonalizacji kary, czyli poszukiwania jej uzasadnienia i istoty w sposób odpowiadający dominującym w danym społeczeństwie prądom intelektualnym, zjawiskom cywilizacyjnym, wzorcom kulturowym, itp. „Racjonalizacja będzie się posługiwała przesłankami, których materjał, w znaczeniu treści, będzie dominował w danym okresie czasu i miejsca. Jeżeli spotkamy się w życiu danej grupy społecznej i w danym okresie z przewagą pierwiastków sakralno-religijnych, to i racjonalizacja kar pójdzie w tym kierunku, przy rozwoju utylitaryzmu czy metafizyki te właśnie momenty odbiją się na racjonalizacji” (B. Wróblewski, Penologja. Socjologja kar, t. I, Wilno 1926, s. 185).

Analiza racjonalizacji kary kryminalnej w danym miejscu i czasie wymaga zatem osadzenia tej problematyki w szerokim kontekście cywilizacyjno-kulturowym. Teoretyczne uzasadnienie kary stanowi bowiem odzwierciedlenie kondycji duchowej danego społeczeństwa w określonym punkcie jego historycznej ewolucji. Sprawa jest zatem relatywnie prostsza w przypadku społeczności możliwie najbardziej homogenicznych, zarówno w ujęciu horyzontalnym (brak podziału na plemiona, klany), jak i wertykalnym (brak wyraźnie wyodrębnionych, zamkniętych stanów lub klas społecznych).

Czy jednak nie jesteśmy dziś świadkami sytuacji, w której zarówno w Polsce, jak i w całym świecie zachodnim dochodzi do swoistego pęknięcia kulturowego? Otóż inaczej postrzega istotę i znaczenie kar kryminalnych lewicowo-liberalna elita intelektualna i polityczna, a inaczej prosty obywatel. Stąd ukucie trącących pogardą pojęć, takich jak „penalny populizm”, a także pojawienie się coraz groźniejszego zjawiska zróżnicowania statusu polityczno-prawnego pewnych kategorii osób i grup społecznych bądź etnicznych, które – zgodnie z rozmaitymi „teoriami krytycznymi” – traktowane są jako „historycznie pokrzywdzone” i z tego też względu wymagające uprzywilejowanego traktowania, określanego jako „wyrównawcze”. Z drugiej strony budzi to opór tych grup, które są faktycznie lub prawnie marginalizowane bądź przynajmniej ponoszą społeczne i ekonomiczne koszty uprzywilejowania wyrównawczego. Dochodzi zatem do sytuacji konfliktowych, które rozbijają i tak już mocno spolaryzowane społeczeństwo. I w takim właśnie kontekście należałoby dokonywać analizy kwestii racjonalizacji kary kryminalnej we współczesnym świecie postliberalnych demokracji.

Retrybucja i utylitaryzm a zachowanie pokoju społecznego

Współczesne zagadnienia nauki o karze kryminalnej koncentrują się na osobie sprawcy i na sposobach możliwie najmniej dolegliwego jego reedukowania, tak by stał się osobą zdolną do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie. Jak trafnie zauważył Roger Scruton, zgodnie z tą koncepcją „karanie jest uprawnione, lecz tylko pod warunkiem, że przestępca lub społeczeństwo w jakiś namacalny sposób na nim skorzystają, a zatem istota kary polega na ochronie społeczeństwa lub zreformowaniu jednostki” (R. Scruton, Co znaczy konserwatyzm, tłum. T. Bieroń, Poznań 2014, s. 152-153). W zasadzie obecnie kolejność tę można byłoby nawet odwrócić – wpierw liczy się „zreformowanie jednostki”, a dopiero dalej „ochrona społeczeństwa”, choć naturalnie kwestie te są ze sobą zespolone.

Wypowiedź Marii Ejchart stanowi przykład spontanicznie wyrażonej esencji nowych tendencji do traktowania kary kryminalnej jako środka poprawczego. Za „niehumanitarną” uznaje się izolację sprawcy, choć można postawić pytanie, czy mniej niehumanitarne byłoby pozwolenie na to, by pozornie zresocjalizowany kryminalista dopuścił się kolejnego drastycznego mordu bądź gwałtu? Oczywiście można się spodziewać, że osoba zadająca takie pytania to po prostu „penalny populista”. Tymczasem, nawet w ujęciu utylitarystycznym, prawodawstwo karne ma przede wszystkim służyć nie resocjalizacji sprawców przestępstw, a ochronie społeczeństwa na rozmaitych płaszczyznach.

Z jednej strony chronimy pewne istotne dla społeczeństwa wartości, które oczywiście bywają zmienne w czasie oraz przestrzeni. Na ogół jednak możemy wskazać pewien stały lub przynajmniej mocno utrwalony historycznie katalog dóbr chronionych. To życie, zdrowie, integralność seksualna, własność, itp. Jednocześnie chronimy społeczeństwo przed chaosem, przed sytuacją, w której wymierzanie sprawiedliwości pozostawione jest prywatnej zemście lub – co gorsza – tumultom, zamieszkom i samosądom. W tym wypadku mowa o ochronie pewnych dóbr kolektywnych – bezpieczeństwa i porządku publicznego.

Przykładem sytuacji, gdzie prawo karne – wskutek nieprawidłowej polityki kryminalnej rządu, sądów (te bowiem również realizują tego rodzaju politykę w ujęciu szerokim) oraz sił porządkowych – nie spełnia swej roli, niech będą niedawne wydarzenia w Wielkiej Brytanii. Doszło tam do masowych protestów, które z czasem przekształciły się w zamieszki i samosądy. Było to spowodowane brutalnym morderstwem trzech dziewczynek, którego dopuścił się syn imigrantów z Rwandy. Jakkolwiek nie był on muzułmaninem, to gniew Brytyjczyków skumulował się na mniejszości islamskiej. Aparat państwa brytyjskiego zaczął stosować surowe kary zarówno względem sprawców zamieszek, jak i wobec osób, które wyrażały swój sprzeciw wobec polityki migracyjnej, nie tylko pokojowo manifestując, ale również korzystając z mediów społecznościowych.

Do wydarzeń tego rodzaju zapewne nie doszłoby, gdyby wobec grup przestępczych składających się z migrantów przez lata nie stosowano swoistej „taryfy ulgowej” spowodowanej obawami oskarżeń o rasizm i islamofobię. Chodzi tu przede wszystkim o działalność gangów mężczyzn pochodzących z Pakistanu, którzy dopuszczali się przestępstw seksualnych względem angielskich dziewczynek. W polskich mediach sprawy te dokładniej opisywał m.in. Grzegorz Drymer na łamach „Rzeczpospolitej”.

Kunktatorstwo brytyjskiej policji i wymiaru sprawiedliwości, w połączeniu z błędną polityką migracyjną i dominującą ideologią „poprawności politycznej”, doprowadziło do wzrostu nastrojów antymigranckich, które jedynie czekały na iskrę zapalną. Rozemocjonowany tłum dążył do wzięcia zbiorowego odwetu względem przedstawicieli tych grup etnicznych, z którymi kojarzono sprawców przestępstw. I tak, w miejsce państwowego systemu karania i zindywidualizowanej odpowiedzialności, pojawiła się przemoc na ulicach oraz odpowiedzialność zbiorowa.

Tu dostrzegamy, jak przenikliwym obserwatorem był Roger Scruton. Filozof pisał: „Kara nie służy zadośćuczynieniu za krzywdę (to jest bowiem sfera prawa cywilnego, a nie karnego), lecz wyrażeniu i rozładowaniu powszechnego oburzenia. […]. Najzdrowsza forma kary będzie natychmiast zrozumiała, pojęta przez obywatela jako naturalny odwet, który uśmierza urazę i usuwa konieczność prywatnej zemsty. Instytucja kary po prostu przenosi na barki prawa autorytet, do którego odwołuje się każdy podmiot dokonujący odwetu” (R. Scruton, dz. cyt., s. 152).

Polityka karna, o ile ma nie doprowadzić państwa na skraj upadku, musi odpowiadać zatem nie tylko teoretycznym założeniom, które osadzone są w aksjologii dominującej wśród elit polityczno-medialnych oraz akademickich. Ma być odpowiedzią na realne zjawiska społeczne i koniecznie musi być zakorzeniona w systemie wartości, który dominuje w danej wspólnocie obywatelskiej lub narodowej. „Jaki jednak rodzaj i jaki stopień kary opinia publiczna przyjmuje za zasadę i wytyczną?” – posłużyć się można pytaniem Immanuela Kanta (Metafizyczne podstawy nauki prawa, tłum. W. Galewicz, Kęty 2006, s. 138). Odpowiedź, jakiej udziela filozof z Królewca to typowy „penalny populizm”: „jedynie prawo odpłaty (ius talionis) – ma się rozumieć przed trybunałem (nie w twoim własnym prywatnym sądzie) – może podać określoną jakość i ilość kary” (tamże). Oczywiście talion nie jest traktowany przez Kanta w dosłowny sposób, choć pamiętać trzeba, że postuluje on konsekwentne stosowanie kary śmierci, którą dziś z wielu względów odrzucamy. Nie zwalnia nas to jednak z obowiązku poszukiwania metod wymierzania takich kar, które swoją surowością (stopniem dolegliwości, jaki spotyka sprawcę) będą adekwatne do popełnionych przestępstw, a zarazem są możliwe do zastosowania w nowoczesnym państwie.

Zapewnienie kary sprawiedliwej jest nie tylko pożądane z punktu widzenia zadośćuczynieniu indywidualnej, naturalnej potrzebie odwetu względem sprawcy. Jest też warunkiem koniecznym dla zachowania bezpieczeństwa i porządku publicznego. Te same wartości chronione są tylko wówczas, gdy obok kryterium retrybutywnego (czyli dotyczącego sprawiedliwej odpłaty za przestępstwo), prawodawca uwzględni względy prewencyjne. Osiąga się je z jednej strony poprzez niedopuszczenie do powrotu sprawcy do przestępstwa (kiedyś przez jego eliminację, dziś – przez izolację, a w dalszym rzędzie resocjalizację, o ile okaże się ona skuteczna). To nazywamy prewencją indywidualną. Z drugiej strony mamy prewencję generalną, a zatem efekt odstraszający kary (prewencja generalna negatywna). Kara odstraszająca to – jak się dziś utrzymuje – kara nie tyle surowa, co nieuchronna. Jest to prawda jedynie w części. Kara bowiem zbyt łagodna, nawet jeżeli jest konsekwentnie stosowana, nie pomoże w odstraszeniu jednostek, które są już często głęboko zdemoralizowane.

Szczytne idee i realne zagrożenia

Wypowiedź Marii Ejchart jest jedynie wyrazem pewnych bardziej generalnych tendencji w postrzeganiu uzasadnienia i celów kary kryminalnej we współczesnym świecie. Można powiedzieć, że jest ona niejako modelowo zakotwiczona we współczesnych, progresywno-liberalnych teoriach kary koncentrujących się na działaniu pedagogiczno-terapeutycznym względem sprawcy. W nauce prawa przyznaje się jednak, że wychowanie sprawcy przestępstwa to „najbardziej pożądany cel [kary], ale jednocześnie wyraźnie idealistyczny” (Z. Sienkiewicz, [w:] Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, red. M. Bojarski, Warszawa 2020, s. 349). Sformułowałbym nawet idącą dalej tezę, że jest on nie tylko trudny do praktycznej realizacji, ale też może być skrajnie niebezpieczny tak z punktu widzenia interesu publicznego, jak i z uwagi na konieczność ochrony dóbr indywidualnych - przede wszystkim życia, zdrowia oraz integralności seksualnej poszczególnych jednostek. To wszystko może bowiem ucierpieć w sytuacji, gdy liberalna polityka karna doprowadzi ostatecznie do wybuchu zamieszek i dokonywania samosądów przez zdesperowanych ludzi, którzy nie potrafią już dłużej pokładać nadziei w swoim państwie, jego aparacie policyjnym i wymiarze sprawiedliwości.

Nie oznacza to oczywiście konieczności rezygnacji ze stosowania terapeutyczno-pedagogicznych metod oddziaływania na skazanego sprawcę. Są one jak najbardziej potrzebne, zarówno ze względów humanitarnych, jak i utylitarnych. Kara kryminalna powinna jednak przede wszystkim czynić zadość sprawiedliwości, a więc być adekwatna do powagi popełnionego przez sprawcę przestępstwa. W tym sensie Kodeks karny – w art. 53 § 1 zd. 2 – zamiast stanowić, że dolegliwość kary nie może przekraczać stopnia winy, powinien przewidywać, że dolegliwość kary ma być współmierna do stopnia winy. Należy też pamiętać, że kara powinna zapewniać także ochronę społeczeństwa dzięki izolacji sprawcy – ta niestety z natury rzeczy, w przypadku szczególnie ciężkich przestępstw, musi być długoletnia, a nawet dożywotnia. Uwzględnienie potrzeb samego sprawcy, jego motywacji i komfortu psychicznego to wartości, które muszą ustąpić względom retrybucji i prewencji.

Dr Bartosz Zalewski, współpracownik Centrum Badań i Analiz Ordo Iuris

· Zmiana definicji zgwałcenia to temat ważny, który ma głębokie konsekwencje społeczne i prawne.

· W tym kontekście istotne znaczenie ma Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet, której sygnatariuszem jest Polska.

· Nasz kraj, przyjmując Konwencję, zobowiązał się do zapewnienia równości płci i ochrony praw kobiet.

· Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet (CEDAW) - organ ONZ odpowiedzialny za nadzór nad realizacją postanowień Konwencji, regularnie analizuje sprawozdania państw członkowskich i kieruje do nich zalecenia.

· W kontekście definicji zgwałcenia, Komitet zwraca szczególną uwagę na konieczność zapewnienia, aby prawo karne było skutecznym narzędziem ochrony kobiet przed wszelkimi formami przemocy seksualnej.

· CEDAW podkreśla, że „tradycyjne” definicje gwałtu, oparte na pojęciu „siły fizycznej i penetracji”, są niewystarczające. Komitet obejmuje swoją analizą szerszy zakres przestępstw seksualnych.

· Gremium podziela stanowisko Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, że ograniczenie ścigania przestępstwa zgwałcenia do przypadków, w których istnieją bezpośrednie dowody w postaci fizycznego oporu ofiary, jest niedopuszczalne.

· Z przepisów prawa ONZ wynika także jasno zakaz maltretowania, który obejmuje również przestępstwa seksualne, w tym przestępstwo zgwałcenia.

· Zgodnie z interpretacją Komitetu CEDAW, prawo ONZ wskazuje na obowiązek zdefiniowania gwałtu albo na podstawie wskazania braku „jednoznacznego i dobrowolnego porozumienia”, albo w oparciu o szeroko rozumiane „warunki przymusu”.

· Podczas gdy pierwsza koncepcja jest zasadniczo taka sama, jak znamię braku zgody w art. 36 ust. 1 Konwencji stambulskiej, druga pozwala na uwzględnienie szerszego kontekstu sprawy. Ta właśnie definicja definicja jest łatwiejsza do pogodzenia z zasadą domniemania niewinności.

Akty prawa międzynarodowego wobec przestępstwa zgwałcenia

W Polsce dyskusja o zmianie definicji gwałtu została zainicjowana w związku ze złożeniem poselskiego projektu ustawy o zmianie Kodeksu karnego (druk sejmowy nr 209). Instytut Ordo Iuris przygotował analizę na ten temat.

Prawo międzynarodowe nie zawiera jednolitej, uniwersalnej definicji przestępstwa zgwałcenia. Jednakże szereg dokumentów, w tym Konwencja o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej (znana jako Konwencja stambulska) oraz wytyczne Komitetu CEDAW, dostarczają wskazówek co do elementów, które powinna zawierać taka definicja. Stanowisko Komitetu ONZ ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet (CEDAW) dotyczące definicji gwałtu zyskało status powszechnie uznanego standardu w społeczności międzynarodowej, od kiedy zostało uznane przez Sekretariat ONZ. Choć nie jest ono prawnie wiążące dla państw, jego znaczenie jest ogromne ze względu na prestiż Komitetu w oczach społeczności międzynarodowej.

W 2010 roku, po zapoznaniu się z indywidualną skargą ofiary gwałtu na Filipinach, Komitet sformułował pogląd, że wszystkie państwa-strony mają ogólny obowiązek przedefiniowania przestępstwa gwałtu na podstawie:

- zasady równej ochrony prawnej kobiet i mężczyzn (art. 2 lit. c Konwencji CEDAW),

- nakazu zmiany ustaw, zwyczajów, zarządzeń i praktyk stanowiących dyskryminację kobiet (art. 2 lit. f Konwencji CEDAW),

- nakazu zmiany społecznych i kulturowych wzorców zachowania mężczyzn i kobiet w celu osiągnięcia likwidacji przesądów i zwyczajów lub innych praktyk, opierających się na przekonaniu o niższości lub wyższości jednej z płci albo na stereotypach roli mężczyzny i kobiet (art. 5 lit. a w zw. z art. 1 Konwencji CEDAW).

W ocenie Komitetu, z przytoczonych przepisów wynikają też nakazy usunięcia z prawodawstwa jakichkolwiek zapisów, uznających za napaść seksualną czyn popełniony wyłącznie w drodze siły lub przemocy oraz wymagających okazania dowodu penetracji. Komitet domaga się też minimalizacji wtórnej wiktymizacji ofiary w postępowaniu poprzez przyjęcie definicji seksualnej napaści. Definicja ta powinna obejmować zarówno sytuacje, w których występują szeroko rozumiane „warunki przymusu”, jak i sytuacje braku otrzymania „jednoznacznej i dobrowolnej zgody” oraz niemożności przedstawienia przez oskarżonego dowodu podjęcia kroków w celu ustalenia, czy ofiara zgadzała się na podjęcie współżycia.

Nie tylko gwałt

Stanowisko Komitetu CEDAW odnosi się do szerszej kategorii przestępstw seksualnych, a zatem obejmuje gwałt, a także inne formy napaści na tle seksualnym. W odniesieniu do przestępstwa zgwałcenia, Komitet CEDAW przyjmuje taki sam pogląd jak ETPC i uważa za niedopuszczalne ograniczenie ścigania do przypadków, w których istnieją bezpośrednie dowody fizycznego oporu ofiary. Jednocześnie CEDAW określił bardziej precyzyjne wytyczne co do pożądanej treści prawnej definicji napaści seksualnej (w tym zgwałcenia), odwołując się alternatywnie do braku „jednoznacznego i dobrowolnego porozumienia” albo zaistnienia „warunków przymusu”. Pierwszy wariant zaproponowany przez Komitet budzi wątpliwości z punktu widzenia zasady domniemania niewinności, przerzucając ciężar dowodu z oskarżyciela na oskarżonego. Takich wątpliwości nie wywołuje jednak wariant drugi, który pozwala na penalizację szerokiej gamy stosunków niekonsensualnych bez modyfikowania rozkładu ciężaru dowodu. Odwołanie się do znamienia „warunków przymusu” pozwala na uwzględnienie szerszego kontekstu zdarzenia: relacji między potencjalnym sprawcą a potencjalną ofiarą, zachowań przed obcowaniem i po jego zakończeniu, wykorzystania siły fizycznej, formułowania gróźb czy stosowania podstępu.

Nie są to jednak jedyne przepisy prawa ONZ odnoszące się do przestępstw seksualnych. Należy od nich także art. 7 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, który zakazuje tortur oraz okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania. Nakłada tym samym na państwa obowiązek ochrony jednostek przed wszelkimi formami maltretowania, co obejmuje również przestępstwa seksualne.

Art. 2 ust. 1 i art. 4 ust. 1 Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 10 grudnia 1984 r. nakładają kolejno obowiązek podjęcia skutecznych środków legislacyjnych, administracyjnych, sądowych lub innych w celu zapobiegania torturom na terytorium państwa-strony i uznania wszelkich aktów tortur za przestępstwa w prawie karnym. Te przepisy podkreślają konieczność penalizacji wszelkich form maltretowania (w tym przemocy seksualnej) oraz zapewnienia skutecznych środków ochrony ofiar.

Konieczność uwzględnienia zasady domniemania niewinności

Podsumowując, z prawa ONZ, w interpretacji przyjętej przez Komitet CEDAW, wynika obowiązek zdefiniowania zgwałcenia w oparciu o znamię braku „jednoznacznego i dobrowolnego porozumienia” albo w oparciu o szeroko rozumiane „warunki przymusu”. Pierwsze pojęcie jest co do istoty tożsame ze znamieniem braku zgody, które pojawia się w art. 36 ust. 1 Konwencji stambulskiej, natomiast drugie pozwala na uwzględnienie szerszego kontekstu zdarzenia. Druga rekomendowana definicja jest łatwiejsza do pogodzenia z zasadą domniemania niewinności.

Redefinicja przestępstwa zgwałcenia powinna być zgodna z konstytucyjnymi zasadami ochrony praw jednostki, w tym zasadą domniemania niewinności oraz zakazem retroaktywności prawa karnego (mówiącą, że prawo nie działa wstecz). Zmiany powinny być zatem wprowadzane zawsze z zapewnieniem, że nowe przepisy nie będą prowadzić do nadmiernej penalizacji lub naruszenia zasady domniemania niewinności.

Julia Książek – analityk Centrum Prawa Międzynarodowego Ordo Iuris

Czy ksiądz Profesor Tadeusz Guz jest przestępcą? Czy wygłaszając wykład przy warszawskiej parafii Św. Stanisława Kostki, „publicznie nawoływał do nienawiści”? Czy będzie kolejnym kapłanem osadzonym w zakładzie karnym? Czy stereotyp „katolika antysemity” będzie skutecznym narzędziem, aby wymusić na polskim Sejmie akceptację dla cenzury pod pozorem walki z „mową nienawiści”?

Ks. prof. Tadeusz Guz – znany filozof i kaznodzieja – otrzymał właśnie akt oskarżenia. Za „nawoływanie do nienawiści” grozi mu kara nawet trzech lat pozbawienia wolności. To zupełnie wyjątkowa sprawa.

Znaczenie tej sprawy jest jednak o wiele szersze. Akt oskarżenia jest częścią kampanii na rzecz zaostrzenia i rozszerzenia kar za „mowę nienawiści” w Polsce. Ustawę w tej sprawie wyśle do Sejmu lada dzień rząd Donalda Tuska.

Akt oskarżenia wobec ks. prof. Guza to radykalne nadużycie prawa. Nasze przekonanie o niewinności kapłana i naukowca podzielają nie tylko słuchacze i widzowie jego wykładu, ale też… organy ścigania i władze Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego – macierzystej uczelni księdza profesora! Jego sprawę umorzyła wcześniej dwukrotnie Prokuratura Rejonowa w Warszawie. Decyzję podtrzymała Prokuratura Okręgowa. Co więcej, również Rzecznik Dyscyplinarny KUL umorzył sprawę wykładowcy, a decyzja ta została podtrzymania przez Komisję Dyscyplinarną KUL, po wnikliwej ocenie treści jego wykładu i złożonych przez niego wyjaśnień.

Jak to zatem możliwe, że kapłan stanie jednak przed sądem i grozi mu więzienie?

Oskarżyciel ks. Guza skorzystał z nadzwyczajnego środka, jakim jest subsydiarny akt oskarżenia, dopuszczalny, gdy prokuratura zdecydowanie odmawia ścigania rzekomego sprawcy. W zapiekleniu oskarżeniem objęto również profesorów KUL, których oskarżono o „publiczne pochwalanie nawoływania do nienawiści”. W jaki sposób mieliby się tego dopuścić? Otóż, poprzez niedopatrzenie się winy ks. prof. Guza i umorzenie sprawy dyscyplinarnej.

Symptomatyczna jest także sama treść aktu oskarżenia. Poszukując jakichkolwiek argumentów za tym, że ks. Guz szerzy nienawiść, oskarżyciel obficie cytuje w nim… komentarze internautów pod zamieszczonym w serwisie YouTube nagraniem wykładu. Słowa samego księdza profesora były bowiem zbyt łagodne. Gdyby oskarżenie przedstawiło je uczciwie i w kontekście całego wykładu, każdy doszedłby do takich wniosków, jakie wyraziła Komisja Dyscyplinarna KUL: „nikogo nie obraził i nie znieważył”, „przedstawił własną interpretację faktów historycznych”, „nie były to oszczerstwa i kłamstwa, lecz wiedza zdobyta w wyniku analiz naukowych w oparciu o dostępne materiały źródłowe”.

Co takiego powiedział ks. Guz, że jego oskarżyciele tak uparcie dążą do skazania kapłana? Szczerze mówiąc, celowo w tych pierwszych akapitach mojego listu nie napisałem nic więcej o treści wykładu księdza profesora ani nie wymieniłem nazwy organizacji oskarżającej.

Zanim w moim liście wybrzmi treść oskarżenia, trzeba ponownie podkreślić, że wykład księdza profesora został kilkukrotnie zbadany przez właściwe – państwowe i akademickie – organy. Przestępstwa nie dopatrzyli się ani liczni prokuratorzy, ani uczelniana komisja dyscyplinarna.

Podjęcie się przez nas obrony ks. prof. Guza wiązało się ze szczególnym ryzykiem. Przeciwnik chce bowiem ze swej prawnie beznadziejnej sprawy uczynić… głośną batalię z „polskim antysemityzmem”, przypisanym stereotypowo katolikom. W ten sposób obrona ks. prof. Guza ma stać się niemożliwa, a wszelka obrona wolności słowa będzie traktowana na równi z rzekomą zbrodnią „mowy nienawiści” samego kapłana. Przestrogą dla nas i dla wszystkich obrońców kapłana ma być objęcie aktem oskarżenia także członków uczelnianej komisji dyscyplinarnej. Aż dziw bierze, że oskarżyciel nie objął aktem oskarżenia… prokuratorów wielokrotnie umarzających sprawę.

Przed nami wiele miesięcy pracy. Przeciwnik chce swymi nierzetelnymi oskarżeniami nie tylko uderzyć w kapłana i naukowca, ale przede wszystkim pragnie rozpętać międzynarodową burzę wokół rzekomej polskiej akceptacji dla etnicznej nienawiści. A stąd tylko krok do wprowadzenia przygotowanych już przez Adama Bodnara cenzorskich przepisów o „mowie nienawiści”.  W tej batalii każdy argument w obronie ks. prof. Tadeusza Guza będzie wyrywany z kontekstu i prezentowany w krzywym zwierciadle. Każdy obrońca będzie ofiarą pomówień.

Gdybyśmy jednak odmówili pomocy, droga do likwidacji wolności słowa, wolności myśli i wolności akademickiej w Polsce stanęłaby otworem. Wróg wolności nie chce, by sprawy prawdy historycznej rozstrzygać w debacie na argumenty. Pragnie, by prawo karne zastąpiło badania, naukę i rozsądek. Bronimy nie tylko kapłana i naukowca, ks. prof. Tadeusza Guza, ale bronimy wolności słowa i nauki, a ostatecznie bronimy dobrego imienia Polski, którą ponownie próbuje się bezzasadnie „skleić” z wizerunkiem kraju antysemickiego.

Na czym polega „zbrodnia” ks. prof. Guza?

Czas, bym przedstawił fakty dotyczące sprawy ks. prof. Guza. Będzie to lista konkretna i pozbawiona jakichkolwiek ocen. Każde dodane słowo może bowiem zostać wyrwane z kontekstu i może stać się wodą na młyn oskarżycieli.

Zatem:

1. 26 maja 2018 roku ks. prof. Tadeusz Guz wygłosił wykład pod tytułem „Jak Pan Bóg dopełni historii zbawienia”. Wykład odbył się w Domu Pielgrzyma „AMICUS” przy sanktuarium św. St. Kostki w Warszawie, gdzie znajduje się grób i muzeum bł. ks. Jerzego Popiełuszki.
2. Wykład był połączony z promocją wydanej przez Wydawnictwo Sióstr Loretanek książki „Zbawienie bierze swój początek od Żydów”, autorstwa nawróconego na katolicyzm amerykańskiego Żyda Roya H. Schoemana. Autor książki opisuje judaizm jako ważny etap historii zbawienia oraz uznaje, że znajduje on dopełnienie w chrześcijaństwie. Ponadto, autor dowodzi (ukazując choćby korzenie nazistowskiego antysemityzmu), że na przestrzeni dziejów ataki na Żydów i judaizm zakorzenione były nie w chrześcijaństwie, lecz w siłach z natury antychrześcijańskich.
3. Na zakończenie długiego wykładu, ks. prof. Tadeusz Guz dygresyjnie rozważał źródła antysemityzmu arabskiego i europejskiego, przywołując okoliczność, że sądy I Rzeczpospolitej prawomocnie skazywały Żydów „za mordy rytualne”. To ten fragment stał się istotą oskarżeń, był badany przez prokuraturę i Rzecznika Dyscyplinarnego KUL. Abstrahując nawet od historycznych ocen, w słowach kapłana nie było w ogóle nawoływania do niechęci czy nienawiści, a wykład zakończył się zachętą do wspólnej modlitwy słowami świętej Edyty Stein, nawróconej na katolicyzm Żydówki, zamordowanej przez niemieckich oprawców w Auschwitz.
4. Gdy, po umieszczeniu przez organizatorów wykładu na YouTube, współprzewodniczący Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów domagali się od KUL ukarania ks. prof. Tadeusza Guza za jego rzekomy antysemityzm i szerzenie nienawiści, ksiądz profesor odpisał obszernie na stawiane zarzuty. Wskazał przy tym, że:

1. „dogłębne zbadanie przedmiotowych faktów historycznych w duchu prawdy służy przede wszystkim rzetelnej odpowiedzi na nienaukowe antysemickie stereotypy”;
2. w swojej dotychczasowej pracy naukowej wielokrotnie bronił godności Żydów, w szczególności wobec antysemickich pism Marcina Lutra czy Georga Hegla;
3. sprawy mordów rytualnych podejmowane były tak przez współczesnych publicystów, jak i przez współczesnych historyków, a pisali o nich prof. Ariel Toaff z Uniwersytetu Bar-Ilan w Izraelu czy… ojciec postmodernizmu, pisarz i erudyta Umberto Eco, broniący prof. Toaffa w eseju z 2007 roku.

5. Ks. prof. Tadeusz Guz w Liście Otwartym zaprosił wszystkich, którzy żądali dla niego surowych kar, do naukowej i publicznej debaty. Zapowiedział przy tym gotowość zmiany swej oceny faktów, jeżeli doprowadzą do tego argumenty przeciwników. Odpowiedź ze strony oskarżycieli nigdy nie nadeszła.

Na tym etapie inicjatywę w ściganiu ks. prof. Tadeusza Guza przejęło „Żydowskie Stowarzyszenie B’nai B’rith w Rzeczypospolitej Polskiej”, znana organizacja społeczna, której loże zakładane są w wielu krajach świata.

Polska gałąź organizacji nie ma jednak dobrej prasy ani wyczucia w krajowej debacie publicznej. Dała się poznać w 2021 roku obroną autorów kontrowersyjnego opracowania „Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski” Barbary Engelking i Jana Grabowskiego. Stowarzyszenie B’nai B’rith wydało wówczas specjalne oświadczenie, w którym nazwało autorów książki, szeroko krytykowanych za nierzetelność, „wybitnymi badaczami”. Na marginesie trzeba dodać, że Żydowskie Stowarzyszenie B’nai B’rith w tym samym oświadczeniu twierdziło, że „prawda o tym, że podczas nazistowskiej okupacji Polacy byli jak inne narody – jedni ratowali Żydów, a drudzy, o wiele liczniejsi, wydawali – nie dotarła jeszcze do polskich umysłów i polskich dusz”. Pozwolę sobie na komentarz, że gdyby oskarżenie ks. prof. Tadeusza Guza o „mowę nienawiści” miało być dopuszczalne, to kontrowersyjne, historyczne poglądy oskarżycieli z B’nai B’rith także byłyby zagrożone procesem. Wolność słowa chroni w tej sprawie zatem obie strony…

Nie ulega wątpliwości, że subsydiarny akt oskarżenia sporządzony na zlecenie Stowarzyszenia B’nai B’rith ma na celu wywołanie krajowej i międzynarodowej afery, w której Polska ponownie byłaby przedstawiana jako ojczyzna antysemityzmu, akceptująca nawoływanie do nienawiści, a sam antysemityzm zostałby ponownie, nierzetelnie „sklejony” z Kościołem Katolickim, z wiarą i chrześcijańską tożsamością.

Realizacja tego celu ani nie odpowiada prawdzie o tysiącletniej współegzystencji Polaków i Żydów, ani nie służy dialogowi i współpracy w duchu zrozumienia i wzajemnego szacunku. Jedynym beneficjentem niszczycielskiego zamieszania byłaby sama organizacja oskarżyciela, która po wywołaniu tornada zarzutów przedstawiałaby samą siebie jako jedynego obrońcę godności społeczności żydowskiej.

Broniąc ks. prof. Tadeusza Guza, bronimy więc polskiej debaty publicznej przed stoczeniem się w emocjonalny wir wzajemnych, często nierzetelnych oskarżeń i pomówień. Obalenie oskarżeń sformułowanych wobec kapłana i naukowca to ważny krok na drodze ku promocji racjonalności i poszanowania dla argumentów.

Wiem, że z pomocą naszych Przyjaciół i Darczyńców będzie to możliwe.

Walka z tzw. „mową nienawiści” narzędziem ideologicznej cenzury

Ale ta sprawa może być tylko początkiem prawdziwej ideologicznej i politycznej cenzury w Polsce, która marzy się dziś przedstawicielom rządu Donalda Tuska.

W rządzie trwają właśnie prace nad projektem ustawy przewidującym ściganie z urzędu przez prokuratorów w całym kraju za „nawoływania do nienawiści” ze względu na „orientację seksualną lub tożsamość płciową” oraz „znieważania grup ludności albo poszczególnych osób z powodu ich (…) orientacji seksualnej lub tożsamości płciowej”. Nowe przestępstwo ma być zagrożone „karą pozbawienia wolności do lat 3”.

Możemy się domyślać, że służby i prokuratura będą musiały interpretować powyższe nieprecyzyjne określenia - które nie są w ustawie definiowane - zgodnie z wykładnią genderystów. W praktyce więc dojdzie do realizacji postulatu radykałów wzywających do zaprowadzenia cenzury w imię walki z „mową nienawiści”. W rezultacie ludzie, którzy zwracają uwagę na absurdy i szkodliwość politycznej agendy lobby LGBT, będą karani jako „podżegacze do nienawiści”.

Na szybkie zmiany w prawie naciskają organizacje aktywistów LGBT. W lipcu w Ministerstwie Sprawiedliwości wiceminister Maria Ejchart gościła przedstawicieli Kampanii Przeciw Homofobii. W oficjalnym komunikacie opublikowanym po spotkaniu czytamy, że jednym z poruszonych tematów była „nowelizacja Kodeksu karnego w zakresie przestępstw z nienawiści i mowy nienawiści”.

Występując w obronie wolności słowa, przekazaliśmy posłom stanowisko, w którym omówiliśmy wątpliwości prawne związane z rządowym projektem zmian w Kodeksie karnym. Wykazaliśmy w nim, że projekt budzi poważne wątpliwości pod kątem zgodności z art. 54 ust. 1, który „każdemu zapewnia wolność wyrażania swoich poglądów”. 

Opublikowaliśmy także komentarz prawny poświęcony projektowi irlandzkiej ustawy dotyczącej penalizacji „mowy nienawiści”. Przewiduje on wdrożenie ideologicznych przepisów odnoszących się do ideologii gender. W myśl projektu termin „gender” ma być jedną z przesłanek dyskryminacyjnych mających warunkować odpowiedzialność karną za przestępstwa z nienawiści. Pod tym ideologicznie nacechowanym pojęciem kryją się subiektywne odczucia określonych osób, wyrażające ich „preferencje seksualne” czy „tożsamość płciową”. Irlandzki projekt jest bardziej rygorystyczny od polskiego, gdyż jego autorzy domagają się karania „nienawistników” nie 3, a 5 latami więzienia.

Nie czekając na to, aż projekt ustawy trafi pod obrady parlamentu, w czerwcu minister Adam Bodnar powołał zespół doradców ds. przeciwdziałania mowie nienawiści i przestępstwom motywowanym uprzedzeniami, którego celem jest „przygotowanie założeń systemowej, kompleksowej i szczegółowej strategii przeciwdziałania takim zachowaniom i ich karania”. Możliwe zatem, że uderzenie w wolność słowa zacznie się jeszcze przed przyjęciem projektu ustawy. Jeśli tak się stanie, nasi prawnicy będą bronić ofiar ideologicznej cenzury.

Aby uświadomić naszym rodakom zagrożenia związane z walką z „mową nienawiści”, wydaliśmy książkę „MOWA NIENAWIŚCI – koń trojański rewolucji kulturowej”, autorstwa adw. Rafała Dorosińskiego, członka Zarządu Instytutu Ordo Iuris, która w przystępny sposób wyjaśnia genezę koncepcji „mowy nienawiści”, jej znaczenie oraz omawia konkretne przykłady ofiar ideologicznej cenzury zaprowadzanej w krajach zachodnich w imię walki z „mową nienawiści”.

W książce przypominamy, że pierwszymi inicjatorami walki z „mową nienawiści” byli sowieccy dyplomaci, którzy gorąco nawoływali, aby wpisać do międzynarodowych traktatów zakaz propagowania „nienawiści” oraz „faszyzmu”. Tego typu nieprecyzyjne zapisy w zamyśle komunistów miały posłużyć do walki z politycznymi wrogami komunizmu. Pomysł został podchwycony i przejęty przez zachodnich marksistów z nurtu critical race theory, którzy ukształtowali koncepcję „mowy nienawiści” w funkcjonującej obecnie postaci. Wzorcowy schemat jej zastosowania stworzył w eseju „Tolerancja represywna” Herbert Marcuse, który zaproponował, aby w ramach walki z nietolerancją cenzurować i dyskryminować wszystko, co jest niezgodne z doktryną marksistowską. W praktyce sprowadza się do „nietolerancji wobec ruchów prawicowych i tolerancji wobec ruchów lewicowych”

W książce zwracamy także uwagę na to, że „mowa nienawiści” nie posiada jasnej i precyzyjnej definicji, co przekłada się na zamęt pojęciowy. Jest to bardzo wygodne dla ludzi wzywających do walki z „mową nienawiści”, którzy dzięki temu mają niemal nieograniczoną możliwość jej wykorzystywania. W rezultacie, nikt nigdy i w żadnej sytuacji nie może być pewien, czy jego wypowiedź nie zostanie kiedyś uznana za przejaw „mowy nienawiści”.

Omawiając historie ofiar walki z „mową nienawiści”, piszemy między innymi o hiszpańskim nauczycielu biologii w publicznej szkole średniej, którego zawieszono w obowiązkach z powodu rzekomej homofobii, gdyż nauczał, że istnieją tylko dwie płcie: męska i żeńska. W tym samym państwie prorodzinna stacja telewizyjna została w ramach walki z „mową nienawiści” ukarana grzywną w wysokości 100 tys. euro za emisję prorodzinnych spotów, w których ujęcia z marszów LGBT zostały zestawione z pytaniami: „Czy chcesz takiego właśnie społeczeństwa?”, „Duma… z czego?”. Opisujemy też przypadek szwajcarskiego biskupa, wobec którego wszczęto postępowanie za cytowanie Biblii podczas debaty na temat małżeństwa i rodziny. Z kolei brytyjski polityk kandydujący do Parlamentu Europejskiego został aresztowany tylko za to, że cytował krytyczny wobec islamu fragment książki… Winstona Churchilla.

Obroniliśmy ks. prof. Dariusza Oko przed zarzutami o „mowę nienawiści” w Niemczech

W książce opisujemy też oburzającą sprawę polskiego kapłana i naukowca – ks. prof. Dariusza Oko, który został w lipcu 2021 roku skazany wyrokiem nakazowym przez Sąd Rejonowy w Kolonii za rzekome „podżeganie do nienawiści” na karę grzywny w wysokości 4 800 euro lub odbyciu 120 dni w niemieckim areszcie. Wyrok zapadł bez udziału ks. prof. Oko, który o całej sprawie dowiedział się, gdy otrzymał wyrok na piśmie.

Pretekstem do rzucenia bezpodstawnych oskarżeń pod adresem polskiego duchownego była jego troska o… los ofiar molestowania seksualnego. Ks. prof. Oko opublikował w niemieckim renomowanym czasopiśmie naukowym „Theologisches” artykuł naukowy będący fragmentem książki „Lawendowa Mafia”, w którym duchowny analizował zjawisko wewnątrzkościelnej zorganizowanej grupy przestępczej połączonej homoseksualnymi praktykami, działającej na szkodę nieletnich oraz wykorzystującej zależnych od niej kleryków. Tekst był opatrzony dokładną bibliografią naukową oraz przypisami, cytując między innymi papieża Benedykta XVI.

Wzbudził jednak sprzeciw niemieckiego kapłana, ks. Wolfganga Rothego, którego historia potwierdza tezy ks. prof. Oko. W przeszłości ks. Rothe był wicerektorem seminarium w austriackim St. Pölten, o którym włoski dziennik „Corriere della Sera” pisał, że była to „jaskinia potwornych pedofilów, teatr perwersji, habsburska Sodoma”. Niemiecki duchowny został usunięty ze stanowiska w atmosferze skandalu, gdy media opublikowały zdjęcia, na których ks. Rothe całował się z klerykiem, a rektor seminarium Ulrich Küchl kładł rękę na genitaliach innego z kleryków. Kiedy policja przeprowadziła przeszukanie na terenie seminarium, znalazła na seminaryjnym komputerze ponad 40 tys. zdjęć i filmów pornograficznych. Obecnie ks. Rothe pojawia się regularnie w niemieckich mediach, gdzie opowiada o… swoich homoseksualnych skłonnościach, przyznając, że łamie celibat. Niemiecki kapłan błogosławi także pary jednopłciowe.

Interwencja naszych prawników, którzy – we współpracy z prawnikami niemieckimi – zaangażowali się w obronę ks. prof. Oko, zakończyła się korzystną dla polskiego kapłana ugodą. Niemiecki prokurator odstąpił od ścigania duchownego, który może teraz bez przeszkód publikować w Niemczech swoje artykuły i książki.

Wspólnie obronimy wolność słowa!

Wolność słowa jest podstawą wszystkich praw i wolności obywatelskich oraz demokratycznego państwa prawa. Ograniczenia wolności słowa w szczególności nie mogą dotyczyć sfery badań naukowych i faktów historycznych oraz sfery nauczania religijnego.

Zaprowadzenie cenzury pod przykrywką „zakazu mowy nienawiści” dotknie z czasem każdego Polaka, a w szkołach, kościołach, uczelniach, miejscach pracy, a nawet w rodzinach, ponownie trzeba będzie uważać na każde słowo.

Dotychczas skutecznie broniliśmy wolności słowa i sumienia w głośnych sprawach prof. Bogdana Chazana, ks. prof. Dariusza Oko, prof. Ewy Budzyńskiej, pracownika IKEI, drukarza z Łodzi oraz obrońców życia z całego kraju. Jednak wystarczy porażka w tej jednej sprawie, by seria zwycięstw stanęła pod znakiem zapytania, a cenzura słowa stała się polską rzeczywistością.

Adw. Jerzy Kwaśniewski – prezes Ordo Iuris