religia

Ministerstwo Edukacji i Nauki zapowiada, że od roku szkolnego 2023/2024 zapoczątkowana zostanie reforma nauczania religii i etyki w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych. Uczeń, który nie będzie chciał uczęszczać na zajęcia z etyki będzie mógł wybrać religię. Zmiana pozwoli na taką organizację nauki, aby, między innymi, umożliwić rodzicom wychowanie dziecka zgodnie z własnymi przekonaniami. Rodzi to również pytania o ewentualne umieszczenie religii i etyki na liście dodatkowych przedmiotów maturalnych.

Na potrzebę dowartościowania lekcji etyki Instytut Ordo Iuris wskazywał już na początku 2020 roku[1]. W związku z planowaną reformą, należy zastanowić się nad możliwością zdawania na maturze egzaminu z etyki lub religii. Takie rozwiązanie byłoby korzystne chociażby dla uczelni prowadzących nauczanie na wydziałach teologicznych i filozoficznych, ponieważ mogłyby one w bardziej miarodajny sposób zweryfikować wiedzę kandydata na studia.

W wykazie przedmiotów dodatkowych na egzaminie maturalnym, znajdują się także takie jak na przykład historia sztuki, historia muzyki czy historia tańca, pomimo braku ich obecności w  programie nauczenia w większości szkół średnich. Dowodzi to, że przedmioty te nie tyle mają zweryfikować wiedzę ucznia po okresie kształcenia, co raczej są ukłonem w stronę uczelni artystycznych, którym łatwiej ocenić kompetencje kandydata na określone kierunki studiów. Nie inaczej powinno być w przypadku uczelni prowadzących kształcenie na wydziałach teologicznych czy filozoficznych, nie wspominając już o uczelniach o całościowym religijnym profilu edukacyjnym.

Aktualne podstawy prawne

Podstawę prawną do nauczania religii w szkołach można odnaleźć w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. Artykuł 53 ust. 4 wprost gwarantuje, że religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może zostać naruszona wolność sumienia i religii innych osób. Nauczanie religii jest jedynym przedmiotem szkolnym, którego obecność w programie zajęć jest gwarantowana konstytucyjnie.

Nie bez znaczenia pozostają w tym kontekście także art. 70 ust. 1 zd. 1, który potwierdza, że każdy ma prawo do nauki, a także art. 48 ust. 1 oraz art. 53 ust. 3, gwarantujące rodzicom wolność wychowania dziecka oraz zapewnienia mu nauczania moralnego i religijnego zgodnie z własnymi przekonaniami.

Ustawową podstawą dla nauczenia religii w szkołach stanowi art. 12 ustawy z dnia 7 września 1991 r.  o systemie oświaty (Dz. U. z 2021 r., poz. 1915 ze zm.), szczegółowe zaś regulacje zawiera Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (Dz. U. z 2020 r., poz. 983).

Artykuł 44zzza ustawy o systemie oświaty upoważnia ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania do określenia, w drodze rozporządzenia wykazu przedmiotów dodatkowych na egzaminie maturalnym. W obecnym stanie prawnym ani religia, ani etyka nie są umieszczone w wykazie przedmiotów dodatkowych na egzaminie maturalnym - § 30 pkt 2 Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 grudnia 2016 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposobu przeprowadzania egzaminu maturalnego (Dz. U. poz. 2223 ze zm.)[2].

Problem przygotowania arkuszy maturalnych z religii

Zgodnie z art. 9a ust. 2 pkt 1 ustawy o systemie oświaty, za przygotowywanie i ustalanie materiałów egzaminacyjnych, w szczególności zadań i arkuszy egzaminacyjnych do przeprowadzania egzaminu maturalnego, odpowiada Centralna Komisja Egzaminacyjna. Niemniej, same propozycje maturalnych arkuszy egzaminacyjnych są przygotowywane przez Okręgowe Komisje Egzaminacyjne, zgodnie z art. 9c ust. 2 pkt. 2 ustawy o systemie oświaty. Arkusze przygotowują desygnowani do tego eksperci, którzy dbają o porównywalność i spójność danych arkuszy egzaminacyjnych. Sposób powoływania ekspertów oraz układania pytań jest tajny, a autorzy arkuszy są anonimowi. Propozycje arkuszy trafiają następnie do Centralnej Komisji Egzaminacyjnej, gdzie zostają one zaakceptowane bądź poprawione i trafiają do druku.

Wątpliwości może budzić sposób przygotowania arkuszy egzaminacyjnych z religii z uwagi na fakt, że, zgodnie z umową konkordatową, podstawy programowe przygotowują kościoły, więc i one powinny uczestniczyć w układaniu arkuszy maturalnych. W przypadku matur z przedmiotów „klasycznych”, arkusze układają uznani specjaliści z zakresu danego przedmiotu. W przypadku religii będą to kościelni eksperci, którzy opracowują program katechezy szkolnej. Sam arkusz egzaminu maturalnego z religii powinien zatem zostać opracowany przez komisję złożoną zarówno z ekspertów CKE jak i ekspertów kościelnych.

Rekomendacje

W przypadku pomyślnego przeprowadzenia reformy dotyczącej obowiązkowego nauczania etyki albo religii w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych, postulujemy dodanie przedmiotów religia i etyka do wykazu przedmiotów dodatkowych objętych możliwością zdawania na egzaminie maturalnym. W przygotowaniu arkuszy maturalnych powinni brać udział obok świeckich specjalistów, również eksperci właściwych związków wyznaniowych.

Łukasz Bernaciński - członek Zarządu Ordo Iuris

W Polsce dochodzi do licznych aktów nienawiści ze względu na wyznawaną religię, wymierzanych głównie w chrześcijan. Instytut Ordo Iuris zebrał dane na ten temat w ramach cyklicznego badania World Watch Research, jednostki badawczej Open Doors International. Jest to organizacja pozarządowa zaangażowana w pomoc chrześcijanom i kościołom w nieprzyjaznych środowiskach. Badanie dotyczy przypadków łamania podstawowych praw chrześcijan w różnych państwach świata. Z tego też powodu wiele z nich dotyczyło raczej realiów miejsc, gdzie dominuje ludność innych wyznań.

Jednym z narzędzi badawczych jest formularz. Pozwala on mieć zarówno ogólny, jak i szczegółowy obraz sytuacji chrześcijan w określonym czasie i kraju od lokalnych ekspertów. Jego pytania obejmują różne aspekty życia chrześcijan i ich kościołów (życie prywatne, życie rodzinne, życie wspólnotowe, życie narodowe i życie kościelne) oraz wymieniają możliwe motory i przyczyny dyskryminacji i nietolerancji wobec chrześcijan (takie jak nietolerancja świecka i ucisk islamski).

Wskazać jednak trzeba, że również w Polsce zdarzają się przypadki naruszania praw chrześcijan, a ze względu na strukturę wyznaniową panującą w kraju - przede wszystkim katolików. Zasadniczo jest to jednak łamanie praw przez inne jednostki, nie zaś w sposób zorganizowany przez państwo, jak ma to nieraz miejsce w innych rejonach świata.

Społeczne wykluczenie ludzi wierzących

Przykładowo w grupie młodych kobiet w dużych miastach istnieje tendencja do wykluczania lub niepełnego włączania do danej grupy społecznej kobiet, które poparły wyrok Trybunału Konstytucyjnego RP z 22 października 2020 roku w sprawie aborcji eugenicznej. Grozi im utrata reputacji społecznej lub zawodowej wobec przeważającej większości kobiet w tym wieku, które sprzeciwiają się wyrokowi TK i traktują postawę drugiej strony jako brak solidarności z tzw. prawami kobiet. Ponadto podczas protestów po orzeczeniu Trybunału w sprawie aborcji eugenicznej (oświadczenie o jej niezgodności z Konstytucją) dochodziło do agresywnych zachowań wobec chrześcijan, nawet podczas Mszy, ze strony działaczy proaborcyjnych. Obecnie nadal dochodzi do incydentów na tym tle i to w tendencji wzrostowej.

Na kwestie aborcyjne nakładają się również narastające tendencje laicyzacyjne. Należy podkreślić, że problemy dnia codziennego, takie jak panujący kryzys ekonomiczny (inflacyjny), trwająca wojna na Ukrainie, kryzys energetyczny itd. odciągają uwagę opinii publicznej od spraw drogich wiernym katolickim, takich jak aborcja czy walka cywilizacyjno-ideologiczna. Jeszcze kilka lat temu, takie praktyki, jak przerywanie Mszy św. z użyciem transparentów proaobrcyjnych czy naruszanie własności prywatnej poprzez dewastacja kościoła, nie były całkowicie akceptowane przez społeczeństwo. Obecnie dzięki propagandzie medialnej można zauważyć ogromną polaryzację społeczeństwa, a także pasywno-agresywną narrację niektórych ruchów proaborcyjnych i feministycznych, takich jak Strajk Kobiet i ich hasła, np.: „To jest wojna”. Widać również, że poziom ateizmu wśród młodych ludzi jest zdecydowanie większy niż wcześniej, a ich szacunek i akceptacja wobec Kościoła katolickiego i ogólnie ludzi wierzących, znacznie spadła.

Przemoc słowna i fizyczna

Zdarzają się również przypadki agresji fizycznej wobec chrześcijan. W Polsce w 2021 roku mieliśmy jedno szczególne zabójstwo związane z wiarą. W listopadzie 2021 r. w Siedlcach brutalnie zabito 35-letniego księdza. W wielu przypadkach oskarżonych o przestępstwa na tle religijnym uniewinniano lub umorzono postępowanie. Wynika to jednak z obecnej konstrukcji prawa karnego, sporów doktrynalnych i orzeczniczych oraz niezawisłości sądów.

Trzeba również pamiętać, że niektóre media z sektora prywatnego publikują materiały, które bezpośrednio lub pośrednio atakują chrześcijan. Takie publikacje opierają się albo na nieprawdzie opartej na nieznajomości nauczania Kościoła katolickiego, albo na chęci uderzenia w chrześcijan. Często też wizerunek chrześcijan jest wykorzystywany w materiałach prasowych do celów politycznych.

Jak prawo chroni osoby religijne?

Warto wskazać również na pozytywne przykłady w odniesieniu do Polski. Lekcje religii wprowadzane są do szkół na mocy konkordatu. Wolność wyznania gwarantuje art. 53 Konstytucji RP. Przepis konstytucyjny zapewnia każdemu wolność sumienia i wyznania. Różne aspekty wolności wyznania są chronione przez m.in. prawo karne. Ponadto dyskryminacja jest zabroniona przez Konstytucję. W prywatnym zatrudnieniu pojawiają się jednak incydentalnie przypadki dyskryminacji. Władze publiczne nigdy nie utrudniały kościołom ani organizacjom chrześcijańskim publicznego eksponowania symboli religijnych. Wszelkie próby utrudniania publicznego eksponowania symboli religijnych były inicjowane przez jednostki, np. poprzez niszczenie krzyży czy kapliczek przydrożnych. Władze publiczne nie atakują chrześcijan. Jednakże niestety społeczeństwo w Polsce jest zróżnicowane, co oznacza, że są też osoby, także te mające wysoką pozycję w społeczeństwie, które podżegały do nienawiści wobec chrześcijan.

Udział w cyklicznym badaniu przyczynia się do gromadzenia wiedzy eksperckiej przez świat akademicki. Równocześnie daje przyczynek do refleksji na temat stanu przestrzegania praw chrześcijan. O ile na tle niektórych państw świata ochrona wydaje się zadowalająca, to jednak pewne specyficzne zagrożenia na gruncie krajowym już istnieją.

Przemysław Pietrzak – analityk Centrum Analiz Legislacyjnych Ordo Iuris

Trwa prowadzona przez Komitet Inicjatywy Ustawodawczej „W obronie chrześcijan” zbiórka podpisów pod projektem ustawy nowelizującej Kodeks karny. Projekt zakłada m.in. zmianę w art. 195 Kodeksu karnego, który penalizuje złośliwe przeszkadzanie publicznemu wykonywaniu aktów religijnych. W ocenie Instytutu Ordo Iuris, problem podnoszony przez projektodawców faktycznie istnieje. Liczne sprawy, w których Instytut reprezentował pokrzywdzonych, kończyły się umorzeniem z powodu braku stwierdzenia złośliwego charakteru działania sprawcy. Wprowadzenie proponowanych zmian wiązałoby się ze zmianą linii orzeczniczej sądów. Musiałyby one, w obliczu działań nakierowanych na zakłócanie, wyszydzanie czy okazywanie otwartej wrogości wobec publicznego wykonywania aktów religijnych, przeprowadzić obiektywny osąd dokonanego naruszenia oraz skazać sprawcę w zależności od stwierdzenia winy umyślnej sprawcy, a nie znamienia złośliwości działania.

Obywatelska inicjatywa ustawodawcza – założenia projektu

24 czerwca Solidarna Polska ogłosiła na konferencji prasowej utworzenie Komitetu Inicjatywy Ustawodawczej „W obronie chrześcijan”. Celem Komitetu jest wniesienie do laski marszałkowskiej projektu ustawy zmieniającej Kodeks karny. Projekt aktu prawnego, oprócz wprowadzenia art. 27a k.k. (wyłączenie odpowiedzialności karnej dla osób korzystających z wolności słowa i wolności przekonań), art. 196 k.k. (obraza uczuć religijnych), zakłada modyfikację ustawy karnej w art. 195, który usprawniałby praktykę stosowania przepisu penalizującego przeszkadzanie publicznemu wykonywaniu aktów religijnych kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej.

Postulat wprowadzenia powyższej regulacji projektodawca uzasadnia koniecznością zapewnienia ochrony wolności wykonywania aktów religijnych. Narastające na sile negatywne zjawiska społeczno-kulturowe, przejawiające się m. in. w publicznych i niejednokrotnie bardzo wulgarnych atakach na osoby wierzące i sprawujące kult religijny, profanowaniu świątyń i przedmiotów kultu religijnego, związane są również z deficytem prawnokarnej ochrony w zakresie wolności sumienia i religii, co prowadzi do wniosku, że przysługujące w tym zakresie konstytucyjne gwarancje, nie są przez państwo dostatecznie realizowane.

Skuteczniejsza ochrona prawnokarna osób pokrzywdzonych

Projekt zakłada konieczność usunięcia „złośliwego” znamienia charakteru działania sprawcy, które ogranicza karalność do działania sprawcy z zamiarem bezpośrednim kierunkowym. Znamię „złośliwości” we współczesnych stosunkach społecznych straciło swój pierwotny charakter, gdyż poziom polaryzacji społeczeństwa jest niewątpliwie dużo wyższy niż jeszcze 10-20 lat temu, czego efektem jest m.in. większa skala nienawiści wobec osób odbywających praktyki religijne. Sprawcy naruszeń coraz częściej dopuszczają się ich ze względu na wrogość jawnie okazywaną wobec osób wierzących lub deklarują określoną przynależność ideologiczną, której wartości, w ich przekonaniu, mogą uzasadniać naruszanie przez nich prawa innych osób do wyznawania i uzewnętrzniania religii. Na gruncie dotychczasowego orzecznictwa, takie zachowania nie są traktowane jako „złośliwe”.

Z praktyki procesowej Instytutu Ordo Iuris wynika, że nawet w przypadkach ewidentnego przejawiania wrogości wobec osób wierzących i obiektywnego bezspornego naruszenia normy z art. 195 k.k., sprawy były bądź umarzane bądź kwalifikowane jako wykroczenie z art. 51 Kodeksu wykroczeń (zakłócenie porządku publicznego). W świetle gwarancji wyznaczonych przez ustrojodawcę (art. 25 ust. 2 i art. 53 ust. 2 Konstytucji RP), publiczne sprawowanie aktów religijnych stanowi samoistny przedmiot ochrony, a motywacja i przekonania wewnętrzne sprawcy nie powinny mieć znaczenia dla samego bytu przestępstwa, lecz dla właściwego wymiaru kary.

Ocena proponowanych zmian

Kierunek oraz zakres proponowanych zmian należy niewątpliwie ocenić pozytywnie. Zapewnienie, wspomnianych wyżej, gwarantowanych wolności konstytucyjnych wymaga zapewnienia szerszej ochrony prawnokarnej. Kreacja efektywnej ochrony prawnokarnej przed naruszeniami wolności sumienia lub wyznania wymaga szerszego ukształtowania strony podmiotowej czynów zabronionych z art. 195 k.k., ponieważ sprawcy działają również w wyniku innych niż złośliwość motywacji. W obecnym stanie prawnym, nawet pomimo nagannego charakteru odmiennych motywacji sprawcy nie ponoszą odpowiedzialności karnej. Bezapelacyjnie ten fakt stoi w sprzeczności z przysługującemu każdemu człowiekowi w Polsce konstytucyjnemu prawu do nieskrępowanego uzewnętrzniania własnych przekonań religijnych.

W ocenie Instytutu należy zatem objąć karalnością każde umyślne działanie sprawcy w zakresie tej normy prawnej, co niniejszy projekt zakłada. Ponadto, analizując postulowane brzmienie art. 195 k.k. pod kątem zasad poprawnej legislacji spełnia zasady przejrzystości, precyzyjności oraz czytelności. W związku z czym, w ocenie prawników Instytutu, przedstawiona propozycja nowelizacji art. 195 k.k. jest pożądana z powodu wartości merytorycznych oraz poprawnej konstrukcji przepisu pod kątem legislacyjnym.

Paweł Tempczyk - analityk Centrum Analiz Legislacyjnych Ordo Iuris

Komitet Inicjatywy Ustawodawczej „W obronie chrześcijan” rozpoczął zbiórkę podpisów pod projektem ustawy zmieniającej Kodeks karny. Projekt zakłada m.in. wyłączenie karalności osoby korzystającej z wolności słowa i wyrażania przekonań, w sytuacjach, gdy są one zgodne z akceptowanym przez tę osobę systemem wartości i nie godzą w porządek prawny lub wolność sumienia i wyznania innej osoby. W ocenie Instytutu Ordo Iuris, problem podnoszony przez projektodawców faktycznie istnieje, jednak propozycja przeciwdziałania budzi wątpliwości. Wprowadzenie proponowanych zmian wiązałoby się bowiem z uznaniem, że głoszenie własnych poglądów religijnych nosi znamiona czynów zabronionych.

Obywatelska inicjatywa ustawodawcza – założenia projektu

24 czerwca Solidarna Polska ogłosiła na konferencji prasowej utworzenie Komitetu Inicjatywy Ustawodawczej „W obronie chrześcijan”. Celem Komitetu jest wniesienie do laski marszałkowskiej projektu ustawy zmieniającej Kodeks karny. Projekt aktu prawnego, oprócz modyfikacji art. 195 k.k. (złośliwe przeszkadzanie w wykonywaniu aktów religijnych) oraz art. 196 k.k. (obraza uczuć religijnych), zakłada dodanie do ustawy karnej art. 27a, który miałby wyłączać odpowiedzialność karną osoby korzystającej z wolności słowa i wolności wyrażania przekonań, pod opisanymi wyżej warunkami.

Postulat wprowadzenia powyższej regulacji, projektodawca uzasadnia koniecznością zapewnienia ochrony wolności uzewnętrzniania własnych wierzeń religijnych oraz opartych na wierzeniach poglądów etycznych, moralnych czy społecznych. Jak podaje wnioskodawca w uzasadnieniu projektu, we współczesnym świecie wolność ta jest coraz bardziej zagrożona, zwłaszcza gdy chodzi o poglądy oparte na religii chrześcijańskiej. Autorzy projektowanej modyfikacji uznali zatem konieczność wprowadzenia w polskim prawie karnym regulacji, która będzie chronić prawo do wyrażania poglądów i opinii związanych z wyznawaną religią. Ta ochrona prawnokarna nie byłaby nieograniczona. Jej granicą – w świetle projektu - powinny być wypowiedzi skierowane przeciw wyznawcom innych religii i mające charakter przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania. Ponadto swoboda wypowiedzi nie może łączyć się z publicznym nawoływaniem do popełnienia przestępstwa lub pochwały jego popełnienia.

Wątpliwości związane z proponowanym przez Komitet kontratypem

Poprawa jakości ochrony gwarancji do głoszenia przekonań religijnych oraz nauczania moralnego z nich wynikającego, jest działaniem zasadnym. Projekt ustawy w przedstawionym kształcie budzi jednak wątpliwości co do formy, w jakiej projektodawca chciałby przeciwdziałać problemom już występującym w państwach Europy Zachodniej, mianowicie stosowaniem represji karnych wobec osób głoszących poglądy oparte na światopoglądzie religijnym.

Kontratyp to inaczej okoliczności wyłączające bezprawny charakter czynu. Jego konstrukcja (tak też jest w tym przypadku)  z założenia sugeruje, że wygłaszanie owych poglądów, wpisuje się w znamiona któregoś spośród ustawowo określonych czynów zabronionych. W obecnie obowiązującym prawie karnym – co kluczowe - brak jest bowiem przepisów, które penalizowałyby głoszenie przekonań religijnych czy nauczania moralnego, płynącego z danej religii. Ponadto uznanie tego za nielegalne byłoby rażącym naruszeniem Konstytucji RP. Ustawa zasadnicza w art. 53 ust. 5 jednoznacznie wskazuje, w jakim zakresie wolność religii może być limitowana. Ustawodawca wskazał w nim, że „wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób”.

Pamiętać należy, że, zgodnie z treścią art. 25 ust. 2 Konstytucji RP, „władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym”. Zatem działanie polegające na inkryminacji głoszenia nauczania moralnego odnoszącego się np. do grzesznego charakteru intymnych relacji pozamałżeńskich lub w odniesieniu do stosunków między osobami tej samej płci oraz do charakteru małżeństwa jako związku dwóch osób płci przeciwnej, naruszałoby zasadę wspomnianej bezstronności władz publicznych w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych. Jednocześnie stanowiłoby to pogwałcenie autonomii i niezależności kościołów i związków wyznaniowych, o których traktuje art. 25 ust. 3 ustawy zasadniczej.

Alternatywa dla wprowadzenia zmian w Kodeksie karnym

Wzmocnienie gwarancji prawnych głoszenia nauczania moralnego kościołów i związków wyznaniowych powinno zatem przybrać postać odmienną od tej, jaką proponują wnioskodawcy. Może to nastąpić poprzez zmiany w ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, a także wskutek modyfikacji w Kodeksie cywilnym.

Pierwszy przypadek byłby trudniejszy do realizacji z uwagi na konstytucyjne wymogi odnoszące się do uprzednich ustaleń z kościołami i związkami wyznaniowymi. Zmiany mogłyby tu polegać na wprowadzeniu do ustawy przepisu, który wyraźnie wskazuje, że ingerencja organów władzy publicznej w treść nauczania moralnego kościołów i związków wyznaniowych jest zabroniona, a sposób głoszenia tego nauczania stanowi wewnętrzną sprawę kościoła lub związku wyznaniowego, chyba że godzi on w porządek lub bezpieczeństwo publiczne.

W przypadku zmian odnoszących się do ochrony dóbr osobistych, należałoby uzupełnić treść wyliczenia zawartego w art. 23 k.c. o swobodę wyznania i głoszenia przekonań religijnych, a także integralność religijną (rozumiana jako spójność wewnętrznych przekonań osoby wierzącej z możliwością ich realizacji w życiu prywatnym i – co chyba kluczowe - publicznym).

Witold Łukasik – analityk Centrum Analiz Legislacyjnych Ordo Iuris