Strasburg: Czechy mają obowiązek zmiany płci metrykalnej na życzenie

Adobe Stock

• Europejski Trybunał Praw Człowieka uwzględnił skargę mężczyzny identyfikującego się jako „osoba niebinarna”, któremu Czechy odmówiły zmiany informacji o płci w dowodzie osobistym z uwagi na niepoddanie się operacji chirurgicznej.

• W postępowaniu interweniował Instytut Ordo Iuris, wskazując, że państwa członkowskie powinny dysponować szeroką swobodą w decydowaniu o sposobie uregulowania procedury zmiany płci metrykalnej, w tym uzależnienia dopuszczalności takiej modyfikacji od spełnienia kryterium chirurgicznego.

• To kolejny już wyrok Trybunału w Strasburgu stwierdzający, że państwa członkowskie Rady Europy mają obowiązek stworzenia procedury umożliwiającej zmianę płci metrykalnej.

• Mimo że polskie prawo nie przewiduje formalnie takiej procedury, to w praktyce sądy od lat dokonują zmiany płci metrykalnej opierając się na kontrowersyjnej i kreatywnej wykładni przepisów prawa.

Trybunał w Strasburgu uznał, że Czechy mają obowiązek uwzględnienia zmiany płci metrykalnej w dokumentach mężczyzny, który w 2012 r. postanowił zmienić swoje imię na żeńskie, identyfikując się jako „osoba niebinarna”. W związku z tym, zażądał zmiany tzw. numeru urodzenia w jego dowodzie osobistym, z którego wynikała informacja o jego płci męskiej – na numer wskazujący na płeć „neutralną”, ewentualnie na żeńską. Czeskie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych odmówiło modyfikacji, wskazując, że w świetle tamtejszego prawa, warunkiem takiej zmiany jest poddanie się operacji chirurgicznej, fizycznie upodabniającej do płci przeciwnej. Mężczyzna jednak nie chciał się poddać takiej operacji. Decyzja MSW została utrzymana w mocy przez sądy administracyjne, a przepisy będące jej podstawą zostały uznane za zgodne z konstytucją przez Sąd Konstytucyjny Republiki Czech.

W 2022 r. mężczyzna złożył skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, zarzucając Czechom naruszenie jego prawa do poszanowania życia prywatnego (art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka) oraz żądając wypłaty 10 tys. euro zadośćuczynienia.

W 2024 r. do postępowania przed ETPC przystąpił Instytut Ordo Iuris, przedkładając opinię przyjaciela sądu. W opinii Instytut zwrócił uwagę, że osoby uważające się za transseksualne zasługują na szacunek i równe traktowanie, ale nie powinno to stanowić podstawy do przyznawania im przywilejów takich jak możliwość dokonywania zmian w aktach stanu cywilnego na żądanie. W świetle orzecznictwa samego Trybunału, państwa członkowskie dysponują szeroką swobodą w decydowaniu o sposobie uregulowania procedury zmiany płci metrykalnej. Na rzecz szerokiej swobody w tym zakresie przemawia moralna kontrowersyjność tego zagadnienia, zasada niepodzielności statusu cywilnego, pewność obrotu prawnego, a także koncepcja płci oparta na rozróżnianiu między kobietami a mężczyznami w oparciu o kryteria biologiczne, a nie subiektywne odczucia.

W ocenie Instytutu Ordo Iuris, państwo może więc uzależnić dokonanie takiej korekty od spełnienia kryterium upodobnienia się do płci przeciwnej przez poddanie się odpowiedniej operacji chirurgicznej. Jedynie wprowadzenie tzw. kryterium sterylizacyjnego zostało uznane przez ETPC za niedopuszczalne (poddanie się operacji trwale uniemożliwiającej prokreację).

W czerwcu tego roku ETPC uwzględnił skargę mężczyzny, stwierdzając, że Czechy naruszyły jego prawo do poszanowania życia prywatnego. Zarazem zdecydował się nie przyznawać zadośćuczynienia.

W ocenie Trybunału w Strasburgu, z art. 8 EKPC wynika pozytywny obowiązek państw członkowskich do „zapewnienia szybkich, transparentnych i łatwo dostępnych procedur umożliwiających zmianę płci metrykalnej osób transseksualnych”.  Państwo może uzależnić dokonanie takiej korekty od spełnienia pewnych kryteriów (jak przedłożenie zaświadczenia od psychiatry potwierdzającego zaburzenia tożsamości płciowej), ale niedopuszczalne są kryteria operacji chirurgicznej, która z wysoką dozą prawdopodobieństwa skutkować może nieodwracalną sterylizacją.

Wyrok ETPC stanowi potwierdzenie kontrowersyjnej linii orzeczniczej dokonującej niezwykle szerokiej wykładni prawa do prywatności, z którego wyprowadzane są różnego rodzaju uprawnienia niemające wiele wspólnego z życiem prywatnym w sensie ścisłym. W tym wypadku Trybunał uznał, że z art. 8 Konwencji wynika obowiązek umożliwienia każdemu zainteresowanemu zmiany płci metrykalnej na żądanie, co otwiera drogę do arbitralnych zmian w aktach stanu cywilnego i innych dokumentach urzędowych, które powinny cechować się stabilnością. Co prawda Trybunał dopuścił wprowadzenie przez prawo krajowe pewnych niewygórowanych wymagań, takich jak zaświadczenie od psychiatry, ale nie stanowią one realnej bariery przed nadużyciami. Jak podkreśla Ordo Iuris, biorąc pod uwagę fakt, że w praktyce psychiatrycznej tego typu zaświadczenia są coraz częściej wystawiane po prostu na życzenie pacjenta, po powierzchownym badaniu, trudno uznać to za realną weryfikację zaburzeń „tożsamości płciowej”. W przeszłości prawo czeskie przewidywało kryterium operacji chirurgicznej, ale Trybunał uznał je wprost za niezgodne z art. 8 EKPC.

Skutkiem wyroku ETPC jest potwierdzenie, że nie tylko Czechy, ale wszystkie państwa członkowskie Rady Europy – w tym Polska - mają obowiązek umożliwienia zmiany płci metrykalnej osobom, które sobie tego życzą. Mimo, że polskie prawo nie przewiduje formalnie takiej procedury, to w praktyce sądy od lat dokonują zmiany płci metrykalnej opierając się na kontrowersyjnej i kreatywnej wykładni przepisów prawa procesowego o tzw. ustaleniu istnienia stosunku prawnego.  W 2025 r. Izba Cywilna Sądu Najwyższego podjęła uchwałę, która w istocie jeszcze bardziej uprościła procedurę zmiany płci metrykalnej, zalecając przeprowadzanie jej w drodze tzw. sprostowania aktu stanu cywilnego. Co istotne, uchwała SN została podjęta głosami sędziów w większości powołanych już po 2018 r., którzy mieli reprezentować konserwatywny system wartości.   

Wyrok ETPC z 12 czerwca 2025 r., T.H. v. Czechy